هنر خاتم سازی
خاتم از جمله کهن ترین و ظریف ترین هنرهای سنتی چوبی ایران است. این هنر در طول تاریخ ایران به سه نوع: خاتم مربع، خاتم مثلث متساوی الاضلاع و خاتم مثلث متساوی الساقین دسته بندی می شود که هرکدام بر اساس نقش و ترکیب بندی و مفهوم جهت تزئین محل مشخصی از شیء به کار رفته است. در هنر خاتم قطعاتی از چوب و استخوان و فلزات به نحوی کنار هم چسبانیده میشوند تا نقش ترکیبی (عمدتاً هندسی) در مقطع این مجموعه حاصل گردد. از آنجا که در هنر خاتم قطعات مورد نظر کوچک هستند لذا لازم است جهت کنار هم چسبانی قطعات از شیوه ای به نام (قامه بندی) استفاده گردد، در قامه بندی هر جزء از طرح مورد نظر، مقطع یک منشور است، به نحوی که وقتی منشورها از پهلو کنار هم چسبانیده شوند نقش نهائی در مقطع این مجموعه به وجود آید. به این ترتیب هم قطعات ظریف بطور دقیق کنار هم چسبانده شده اند و هم می توان با برش عرضی قامه به تعداد زیادی لایه های مشابه دست یافت. لایه های بدست آمده می تواند جهت تزئین زیرساخت های چوبی و وسایل کاربردی بر روی آنها الصاق گردد. در ایران این صنایع با عنوان فروش عمده صنایع دستی انجام میگیرد.
تاریخچه
آثار موجود نشان میدهد که تا قبل از قرن هشتم هجری قمری خاتم مربع در ایران شناخته شده و بکار میرفته است. این نوع خاتم بیشتر در حواشی کادرهای منبت کاری و حواشی قاب بندی های روی اشیاء چوبی و حواشی لقط ها (قطعات پر کننده گره چینی) دیده شده است.این خاتم در زمان گورکانی رواج یافت و در دوران صفویه و زندیه به اوج خود رسید به طور مثال در مقبره خالصی، در مقبره باباقاسم، در خانه نواب، در مقبره امامزاده عمران گلپایگان، درب و صندوق امامزاده اسماعیل، در مقبره شاهزاده حسین قزوین، در ورودی مقبره امیر تیمور، در مقبره شیخ صفی و … نمونه های بارز این نوع خاتم هستند.آثار تاریخی مؤید آن است که از قرن هشتم هجری خاتم مثلث متساوی الساقین ابداع شده است. این نوع خاتم جهت تزئین متن لقط های گره چینی به کار می رفته ولی گاهی در حواشی نیز دیده شده است.این نوع خاتم ازقرن نهم رواج می یابد و در دوران صفویه به اوج کاربرد خود رسید به طور مثال صندوق مقبره شیخ صفی، در ورودی مدرسه چهارباغ، ضریح امامزاده اسماعیل، صندوق شاهزاده حسین قزوین، در ورودی مسجد سید، صندوق ضریح حضرت علی (ع)، صندوق مرقد سیدالشهدا از شاهکارهای این نوع خاتم به شمار میآید.از اوایل قرن دهم خاتم مثلث متساوی الاضلاع در آثار چوبی ایران پدیدار می گردد ولی در آن زمان به ندرت در حاشیه های اثر به کار رفته است. این نوع خاتم در زمان زندیه رواج یافت و در دوران قاجار به اوج کاربرد خود می رسد. به طور مثال این خاتم در صندوق مقبره شاه اسماعیل وچندین رحل و جعبه در موزه آستان قدس رضوی دیده می شود.امروزه نیز انواع این هنر خصوصا خاتم مثلثی جایگاه گسترده ای در بین مردم دارد لذا این استاندارد در جهت محافظت و صیانت از هنر خاتم، معیارهایی که به لحاظ علمی و تجربی اثبات شده است را در جهت ارزیابی محصولات خاتم که با کیفیت مطلوب و فراخور نام صنایع دستی ایران تولید می شود ارائه می کند.
تعریف خاتم در ادبیات ایران ( هنر خاتم اولین هنر روکش-کاری با چوب )
خاتمکاری از هنرهای مستظرفه ی صنایع دستی ایران است که سابقه و ریشهای بس کهن دارد
خاتم، هنر آراستن سطح اشیاء، به صورتی شبیه به موزاییک با مثلثهای کوچک با سه پهلو برابر یا دو پهلو برابر از استخوان،فلز، چوب و گاهاً صدفمعنای لغوی دقیق خاتم “به پایان رساننده” است. احتمالا دلایل متعددی برای چنین نامگذاری وجود دارد. مثلا: در هنر خاتم طراحیهای هندسی- خصوصا مثلثهای بسیار ریز- پایه ساختار این هنر هستند و این اندازه از اشکال هندسی، در هنرهای دیگر به کار برده نشده است .
در لغتنامه دهخدا خاتمساز چنین معنی شده: آنکه پارههای استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند.
در دائره المعارف فارسی درباره خاتمکاری و خاتمسازی آمدهاست: هنر آراستن سطح اشیاء به صورتی شبیه موزائیک، با مثلثهای کوچک.
خاتمکاری در ادبیات
در اشعار شاعران قبل از سده نهم هرجا نامی از خاتم برده شده است به معنی و مفهوم انگشتری بودهتنها یک بیت از اشعار مفید بلخی شاعر قرن یازده به معنای هنر خاتمسازی آمدهاست:
صد نقش بر استخوانم افکند ز داغ گویا که لب لعل تو خاتم بند است
ویژگی یک خاتم خوب
- تعداد مواد اولیه ( چوب – صدف – استخوان- فلز )به شرط هماهنگی با کار هر چه بیشتر باشد ارزش بالاتری دارد
- در زیر ساخت باید کاملا ساختمانی مطلوب و بدونه رگه و زبری باشد
- بهترین چسب برای چسباندن قطعات چسبی است که از استخوان ماهی ( سریشم ) گرفته شده است
- طرح بکار رفته در خاتم هر چه جدید تر و ابتکاری و سخت تر، ارزش کار بالا تر است
- باید از استخوان طبیعی ، صدف ، چوب رنگ شده استفاده شود نباید از مواد مصنوعی مثل گالیت به جای استخوان – فیبر به جای استخوان و صدف مصنوعی به جای صدف طبیعی بکار گرفته شود
- هر چه تعداد مثلث ها و چند ضلعی ها بیشتر و ریز تر باشد کیفیت و ارزش کار بیشتر و بهتر است
- هنگام چسباندن خاتم بر سطح شی ( چوب یا فلز) باید توجه داشته باشیم که تقارن در گوشه ها و زاویه ها رعایت شود
- صاف بودن سطح کار و خالی نبودن سطح از خاتم از ویژگی های آن است
- یکنواخت بودن رنگ و مصالح به کار رفته در ساخت خاتم در کل کار بسیار حایز اهمیت است
- عدم تغییر در رنگ و شکل در تمام سطح اثر
- ترمیمکاریها و بتونهکاریها در سطح کار نباید مشخص باشد.
- قرینه بودن تمامی گلها و اشکال در سطح کار و زوایا و اضلاع از الزامات آن است.
- رنگکاری و روکش دادن محصول بایستی ماهرانه و بدون خدشه و هر عیبی باشد.
- بهترین پوشش برای محافظت سطح خاتم روغن کمان است
مواد اولیه درساخت خاتم
- انواع چوب : شامل چوب بتم ، فوفل ، آبنوس ، شمشاد ، تبریزی ، کیکم ، گردو ، افرا ، نارنج و عناب می باشد
- انواع استخوان : شامل استخوان های اسب ، گاو ، شتر، عاج طبیعی فیل و عاج مصنوعی که به دلیل رنگ سفید و استحکام در خاتم سازی به کار می روند
- انواع فلزات رنگی : شامل آلومینیوم و نقره برای رنگ سفید و برنج برای رنگ زرد
طرح و نقش خاتم
طرحهای گوناگون خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی بودهاست. این اشکال هندسی را با قراردادن مثلثهای کوچک در کنار هم نقشبندی میکنند. مثلثها را از انواع چوب، فلز و استخوان میسازند. هرچه مثلثها ریزتر و ظریفتر باشند، خاتم مرغوبتر است. در یک طرح خاتم، برای ساختن کوچکترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگترین آن، حداکثر چهارصد مثلث به کار میرود
مرغوبیت یک خاتم خوب به ریز نقشی و منظم بودن طرح بستگی دارد که همه اینها در مهارت استادکار در تهیه مواد اولیه و نحوه کاربرد آن و حوصله و دقت بسیار زیاد خلاصه میشود.
نحوه نگهداری
لازم است توجه شود که کلیه محصولات خاتمکاری شده بایستی دور از حرارت، رطوبت و نور مستقیم خورشید نگهداری شود و برای تمیز کردن آنها از پارچه مرطوب استفاده شود و از به کار بردن هر گونه جلاسنج روغن و براق کنند ه ها بر روی سطوح خاتم اجتناب شود
انواع خاتم
۱- خاتم مثلث متساوی الاضلاعدر این نوع خاتم اجزاء طرح مورد نظر مثلث و عمدتاً متساوی الاضلاع هستند.خاتم مثلث متساوی الاضلاع به دلیل اریب بودن خطوط اصلی طرح برای تزئین متون مناسب تر است ولی در حاشیه ها نیز به کار می رود.
یادآوری– این خاتم به صورت تک قامه ایی ساخته می شود، به این صورت که ابتدا منشورهایی به شکل مقطع مثلث متساوی الاضلاع از جنس چوب، فلز و استخوان آماده می گردد و سپس این منشورها از پهلو و براساس طرح مورد نظر کنار هم چسبانیده می شود تا منشورهای بزرگتر موسوم به پره و گل و توگلو تبدیل شود.(شکل مقطع منشورهای بزرگتر هم بصورت مثلث و شش ضلعی متساوی الاضلاع و منظم است). در مرحله بعد منشورهای بزرگتر دوباره بر اساس طرح کنار هم قرار می گیرد تا لوز و نهایتاً قامه پدید آید. قامه نهایی ترین بخش کنارهم گذاری منشورهاست و در مقطع آن نقش نهایی ( ترکیبی ) دیده می شود.
۲- خاتم مثلث متساوی الساقیندر این نوع خاتم اجزای طرح مورد نظر مثلث هایی عمدتاً متساوی الساقین است. قامه این نوع خاتم معمولاً بصورت تک گل اجرا می گردد.
یادآوری- در این نوع خاتم مقطع گل مورد نظر دارای شکل هندسی(چند ضلعی یا شمسه منظم ) به غیر از شش و سه ضلعی است، لذا لازم است شکل مقطع منشورهای آن نیز متساوی الساقین باشد ( به همین دلیل ساخت آن نیازمند دقت زیاد است). مهم ترین کاربرد این نوع خاتم در تزئین لقط های گره چینی است.
۳- خاتم مربع اجزاء طرح مورد نظر در این نوع خاتم، به شکل مربع، مستطیل، متوازی الاضلاع و ذوزنقه است. از طرفی زوایای اجزاء طرح نیز بیشتر قائمه هستند.
یادآوری- شیوه اجرای این نوع خاتم ( برخلاف خاتم مثلث ) به چند بار قامه بندی نیاز دارد. در قامه بندی اول لایه های چوب، استخوان و فلز بر اساس هر ردیف طرح بر روی هم چسبانیده می شوند و سپس قامه را به صورت طولی برش می زنند تا لایه های اولیه به دست آید، در مرحله دوم لایه های اولیه مجدداً از پهلو کنار هم چسبانیده می شوند تا نقش اصلی در مقطع به دست آید. نقوش خاتم مربع به نحوی است که خطوط بین اجزاء در امتداد هم و موازی با راستای قامه است به همین دلیل این نوع خاتم معمولاً در حواشی به کار می رود ولی در متن نیز قابل استفاده است.
گلبندی خاتم ادامه مطلب….